Regulacja prawna:
Zgodnie z art. 23 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (KRO) małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli.
W myśl art. 60 par. 2. KRO jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku.
Wina
W uzasadnieniu Uchwały Sądu Najwyższego (SN) z dnia 7 sierpnia 1974 r. (III CZP 46/74) czytamy: „(...) Granice obowiązku byłego małżonka dostarczania drugiemu byłemu małżonkowi środków utrzymania są wówczas zakreślone nie tylko usprawiedliwionymi potrzebami jednego małżonka oraz możliwościami zarobkowymi i majątkowymi drugiego, ale także winą orzeczoną w wyroku rozwodowym (art. 60 k.r.o.)”.
Pojęcie niedostatku
Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie definiują pojęcia niedostatku. Niedostatek oznacza, że dana osoba z przyczyn uzasadnionych np. z powodu przewlekłej choroby, długotrwałego braku pracy, niskich zarobków czy pobieranych świadczeń zusowskich (renta, emerytura), braku możliwości podjęcia pracy zarobkowej z powodu wychowywania dzieci, braku odpowiednich kwalifikacji nie jest w stanie sama się utrzymać.
W wyroku z dnia 19 maja 1975 r., III CRN 55/75 SN podaje, że : ”Niedostatek w rozumieniu art. 60 § 1 k.r.o. nie wiąże się z zupełnym niezaspokojeniem usprawiedliwionych potrzeb. Stan niedostatku zachodzi już wtedy, gdy uprawniony nie ma możliwości zarobkowych 1 majątkowych pozwalających na pełne zaspokojenie jego usprawiedliwionych potrzeb, a jeżeli uprawniony jest chory, to do potrzeb tych należą i lekarstwa”.
W Uchwale Pełnego Składu Izby Cywilnej i Administracyjnej z dnia 16 grudnia 1987 r. (III CZP 91/86) SN podał wytyczne w sprawie wykładni prawa i praktyki sądowej w sprawach o alimenty. Z uzasadnienia Tezy III niniejszej Uchwały SN wynika:
(...) Jeżeli chodzi o rozwiedzionych małżonków, przyczyną powodującą niedostatek u jednego z małżonków (w przeważającej większości przypadków u żony) jest często konieczność zajęcia się wychowaniem dzieci i pracą w gospodarstwie domowym, co uniemożliwia danemu małżonkowi wykonywanie działalności zarobkowej lub było przeszkodą do uzyskania kwalifikacji zawodowych do wykonywania działalności zarobkowej, która – ze względu na jego wiek, stan zdrowia, wykształcenie ogólne, zawód drugiego małżonka i dotychczasową pozycję społeczną obojga małżonków – mogłaby być uważana dla niego za odpowiednią.”
... lub jego brak
W sprawie braku niedostatku ważny jest Wyrok SN z dnia 24 września 1999 r., I CKN 444/99 : „Nowa sytuacja, odmienna od stanu, który istniał w okresie funkcjonowania małżeństwa, powodująca przerzucenie na małżonkę niewinną rozpadu małżeństwa części stałych wydatków pokrywanych dotychczas z dochodów męża, przy skromnych dochodach może być uznana za istotne pogorszenie sytuacji materialnej. Dlatego wypełnia hipotezę art. 60 § 2 KRO i uzasadnia z mocy tego przepisu roszczenie małżonki niewinnej mimo braku niedostatku”.
Obowiązek prawny
W Uchwale Pełnego Składu Izby Cywilnej i Administracyjnej z dnia 16 grudnia 1987 r. (III CZP 91/86) Sąd Najwyższy podał wytyczne w sprawie wykładni prawa i praktyki sądowej w sprawach o alimenty.
Z Tezy XII niniejszej Uchwały wynika: „Obowiązek świadczeń alimentacyjnych między małżonkami po rozwodzie stanowi kontynuację obowiązku wzajemnej pomocy powstałego przez zawarcie związku małżeńskiego.
W jej uzasadnieniu SN podaje: „(...) nie dałoby się pogodzić z zasadami współżycia społecznego pozostawienie bez żadnego zabezpieczenia po rozwodzie małżonka potrzebującego pomocy, zwłaszcza tego, który nie dał powodu do rozwiązania małżeństwa, a który poświęcił wspólnocie rodzinnej wiele lat swego życia. (...)”.
W Tezie XIII czytamy: „Przy ocenie, czy nastąpiło istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego (art. 60 § 2 k.r.o.), należy brać pod uwagę warunki materialne tego małżonka, jakie miałby, gdyby drugi z małżonków spełniał należycie swoje obowiązki i gdyby małżonkowie kontynuowali pożycie”.
W uzasadnieniu powyższej tezy czytamy:
„(...) Z reguły wieloletnie trwanie małżeństwa będzie częściej stwarzać sytuacje, w których możliwe będzie przyjęcie istnienia „rozszerzonego” obowiązku alimentacyjnego małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia. Nie można bowiem pomijać, że sam wiek małżonka niewinnego i szereg innych okoliczności będą często sprawiać, że małżonek ten nie będzie mógł własnymi siłami wyrównać istotnego pogorszenia własnej sytuacji materialnej, spowodowanego rozwodem. Dotyczyć to będzie częściej kobiet niż mężczyzn, skoro po dłuższym trwaniu małżeństwa, w którym zużywały one swe siły – w większym stopniu niż ich mężowie – na wychowanie dzieci i prowadzenie wspólnego gospodarstwa, (...)”.
Zasady współżycia społecznego
SN w uzasadnieniu wyroku SN z dnia 15 lutego 2001 r. w sprawie o sygn. akt II CKN 391/00 wyraża następujący pogląd: „Obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego nie istnieje obligatoryjnie w każdym bez wyjątku przypadku, gdy tylko spełnione są ogólne przesłanki wyraźnie określone w art. 60 § 2 KRO. Ustawodawca uważał za konieczne uwzględnienie wszystkich nie dających się ująć ściśle i z góry przewidzieć okoliczności każdego przypadku. Przez użycie słów „sąd może orzec” dał wyraz pewnej swobodzie (nie dowolności) sędziowskiej, która pozwoli sądowi na oddalenie powództwa, jednakże tylko wyjątkowo, gdy będą za tym przemawiały konkretne, bardzo ważne powody”.
W kolejnym wyroku z dnia 12 września 2001 r. , V CKN 445/00 SN wskazuje: „(...) Za istotne uznawane są takie okoliczności, jak długotrwałość pożycia małżonków, znaczne dysproporcje w ich statusie materialnym po rozwodzie, obiektywne przyczyny uniemożliwiające lub ograniczające zarobkowanie, (...). Za obiektywną okoliczność (...) należy m.in. uznać uzgodnioną przez małżonków lub wywołaną życiową koniecznością rezygnację jednego z nich z zarobkowania ze względu na wychowanie małoletnich dzieci i prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego”.
Podstawa prawna:
- art. 23, art. 58 par. 2 , art. 60 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
Stan prawny na 27 lipca 2016 roku
