1.0 Pojęcie i przesłanki
Art. 405 kc.: Kto bez
podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest
do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej
wartości.
Bezpodstawne wzbogacenie jest szczególnym zdarzeniem prawnym, w wyniku którego bez podstawy prawnej powstaje nowa sytuacja, polegająca na wzroście majątku po stronie podmiotu wzbogaconego, kosztem jednoczesnego pogorszenia sytuacji majątkowej osoby zubożonej. W myśl art. 405 kc., przesłankami koniecznymi dla bezpodstawnego wzbogacenia są:
1) Wzbogacenie
– polega na uzyskaniu jakiejś korzyści majątkowej w dowolnej postaci, np.
nabyciu praw lub też zmniejszeniu pasywów – np. poprzez zwolnienie z długu.
zwiększenie aktywów majątku – lucrum emergens
zmniejszenie pasywów majątku
– damnum cessans
q nabycie
prawa – zwłaszcza własności, innego prawa rzeczowego lub pieniędzy
q korzystanie
z cudzej rzeczy lub prawa -
ponieważ dana osoba zaoszczędza sobie wydatku, który poniosłaby, gdyby
kupiła daną rzecz lub usługę (korzystanie z samochodu lub lokalu) podobnie jest
w przypadku czerpania pożytków a praw lub dóbr innej osoby (np. reklama z
użyciem cudzego wizerunku – nie ma wydatku w postaci zapłaty za korzystanie z niego)
q korzystanie
z usług – zaoszczędzenie wydatków oraz w pewnych wypadkach przysporzenie
sobie majątku.
q Uzyskanie
dokumentu lub wpisu do rejestru – o wzbogaceniu można mówić dopiero w
momencie, gdy skorzysta się z danego prawa związanego z wpisem i uzyska
korzyści majątkowe.
2) Zubożenie
– musi również przybrać postać majątkową, przy czym nie musi się ograniczać do
majątku zubożonego – może to być nieodpłatne świadczenie przez niego usług, lub
spełnienie cudzego zobowiązania (o ile zubożony działał w przeświadczeniu, że
spełnia własne zobowiązanie)
Zasadnicze
znaczenie ma fakt, iż dana korzyść została osiągnięta kosztem innej osoby,
zatem poprzez wkroczenie lub eksploatacje praw podmiotowych danej osoby
(korzystanie z samochodu lub lokalu pod nieobecność właściciela)
Przyczyny zubożenia wzbogacenie nastąpiło
q wskutek działania zubożonego
- np. stawia budynek ze swoich materiałów na cudzym gruncie
(superficies solo cedit)
- np. zubożony dobrowolnie spełnia świadczenie nie wiedząc,
że jest nienależne, bo spełnia je na podstawie umowy o
której nie wie, że jest nieważna.
q działanie wzbogaconego
- Może być umyślne np. złodziej – wzbogaca się własnymi siłami
- nieumyślne np.
pomyłkowo – użycie cudzej rzeczy
q działanie osoby trzeciej
- np. pomyłka banku i przelew pieniędzy zamiast na osobę A to na
osobę B
q działanie sił przyrody
- np. przymulenie (prąd rzeki odrywa część gruntu i przenosi na
drugą stronę).
|
Wzbogacenie może powstać w wyniku wadliwie funkcjonującego automatycznego systemu rozliczeniowego, jeżeli transfer pieniędzy został dokonany ze środków banku na skutek awarii systemu komputerowego, to nie ma znaczenia, czy czynność tę potwierdził dłużnik osoby, na której rachunek zostały następnie przelane pieniądze. wyrok SN z 15 lutego 2006 r. (IV CSK 17/05 |
|
Wpis na rachunku bankowym stanowi materialnoprawną przesłankę rozporządzania przez posiadacza środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku bankowym, zatem źródłem bezpodstawnego wzbogacenia może być również pomyłka banku wyrok SN z 4 października 2007 r., V CSK 255/07 |
W szczególności, w
razie omyłkowej wpłaty, dokonanej na znajdujące się w banku konto, wzbogaconym nie jest
bank, który nie ma obowiązku ani nawet prawa badania, czy dokonywana wpłata na
istniejący rachunek bankowy wynika z ważnego tytułu prawnego. Wzbogaconym jest
jedynie posiadacz rachunku, na który dokonano wpłaty. Wpłacający omyłkowo na
cudzy rachunek nie ma więc podstawy prawnej do żądania zwrotu tych pieniędzy od
banku, ale od posiadacza rachunku "na podstawie przepisów o nienależnym
świadczeniu lub bezpodstawnym wzbogaceniu" (A. Janiak, Wykonywanie
zobowiązań pieniężnych za pośrednictwem banków, Mon. Praw. 2002, nr 11, s.
499, t. 3).
3) Związek
pomiędzy wzbogaceniem a zubożeniem – Zarówno zubożenie, jak i wzbogacenie
wywołane są tą samą przyczyną. Jednak podstawowa przesłanka bezpodstawnego
wzbogacenia nie ma charakteru związku przyczynowo-skutkowego między zubożeniem
a wzbogaceniem różnych podmiotów, ponieważ co prawda zubożenie i wzbogacenie
następują jednocześnie na skutek tej samej przyczyny, ale jest to jedynie
koincydencja między zubożeniem a wzbogaceniem, a nie związek
przyczynowo-skutkowy pomiędzy nimi.
Zubożenie i
wzbogacenie łączy więc koincydencja (wspólna przyczyna), a nie związek
przyczynowo-skutkowy pomiędzy nimi, ponieważ wzbogacenie nie jest przyczyną
zubożenia, które nie jest jego skutkiem.
|
"Między zubożeniem i wzbogaceniem musi zachodzić tego rodzaju zależność, aby można uznać, że są to dwie strony tego samego przesunięcia jakiejś wartości z jednego majątku do drugiego". wyrok SN z 2 sierpnia 2007 r., V CSK 152/07 |
Bezpodstawność - czyli brak dostatecznej podstawy prawnej
lub społecznej wzbogacenia. Główne podstawy prawne wzbogacenia to:
q Przepis prawa
q Akt
administracyjny – w przypadku stwierdzenia nieważności aktu podstawa wzbogacenia
odpada (conditio causa finita)
q Orzeczenie
sądowe – dopóki orzeczenie pozostaje w mocy nie można dochodzić zwrotu
świadczenia spełnionego na jego podstawie
q Czynność
prawna
q Istnienie stosunków rodzinnych lub quasi rodzinnych
– konkubinat itp.
|
Były mąż matki nie może skutecznie domagać się zwrotu świadczeń alimentacyjnych na rzecz dziecka, spełnionych przed zaprzeczeniem jego ojcostwa uchwała SN z dnia 22 lutego 1980 r., III CZP 6/80 |
|
Ogólna formuła bezpodstawnego wzbogacenia "jest tak szeroka, że pozwala ją rozumieć jako ogólną zasadę, że nikt nie powinien się bogacić bezpodstawnie kosztem drugiego", a "niezdolność czy niemożność dochowania zasad" przewidzianych w ustawie, czy też ich niedoskonałość, "nie może prowadzić do akceptacji przesunięć majątkowych czy też uzyskania korzyści pozbawionych uzasadnienia ekonomicznego czy też moralnego" wyrok SN z 21 marca 2007 r., I CSK 458/06 |
Przykład:
- jeżeli korzyść polegała na skorzystaniu z cudzych usług lub zaoszczędzeniu wydatków to nie ma przedmiotu który mógłby podlegać zwrotowi w naturze i nie ma mowy o surogacji
- podobnie jest w przypadku uzyskania wartości pieniężnej, ponieważ jest bezterminowy, nieprzedawnialny i abstrakcyjny.
Zasada surogacji będzie obowiązywała zwłaszcza tam gdzie za korzyść w postaci określonego prawa wzbogacony uzyskał inne prawo.
|
Darczyńca, który skutecznie odwołał darowiznę z powodu rażącej niewdzięczności, może na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu domagać się zwrotu przedmiotu darowizny w naturze także wówczas, gdy obdarowany uzyskał - w zamian za podarowany mu udział we współwłasności nieruchomości - wyłączne prawo własności tej nieruchomości przyznane w postępowaniu o zniesienie współwłasności wyrok SN z dnia 6 lipca 1967 r., III CR 117/67 |
Surogat korzyści może być równi, mniejszy lub większy niż uszczerbek na korzyści pierwotnej. Jeżeli wartość surogatu jest równa wzbogaceniu to zobowiązanie restytucyjne wygaśnie wraz z jego wydaniem, przy czym pożytki z surogatu również powinny zostać zwrócone zubożonemu. Jeżeli surogat jest mniej wartościowy niż korzyść bezpośrednio uzyskana to obowiązek zwrotu różnicy zasadniczo wygasa. Zasadniczo wzbogacony musi wydać wszystko co uzyskał w zamian za zbycie korzyści pierwotnej, więc jeśli istnieje nadwyżka to nie może on jej zatrzymać.
Dowód istnienia surogatów obciąża tego, kto się powołuje na ich istnienie, w zależności od sytuacji może to być zarówno wzbogacony jak i zubożony.
