Sądami powszechnymi są sądy rejonowe, sądy okręgowe oraz sądy apelacyjne. Sprawują one wymiar sprawiedliwości w zakresie nienależącym do sądów administracyjnych, sądów wojskowych oraz Sądu Najwyższego. Wykonują również zadania z zakresu ochrony prawnej, powierzone w drodze ustaw, a nadzór nad ich działalnością w zakresie orzekania sprawuje Sąd Najwyższy (art. 1 i 7 PrUSP). Organizacyjnie dzielą się na wydziały, którymi kieruje przewodniczący wydziału – prezes albo wiceprezes sądu lub inny sędzia (art. 11 PrUSP).
Sądy rejonowe
Sąd rejonowy tworzy się dla jednej lub
większej liczby gmin; w uzasadnionych przypadkach może być utworzony więcej niż
jeden sąd rejonowy w obrębie tej samej gminy (art. 10 § 1
PrUSP). Zgodnie z art. 12 PrUSP, sąd rejonowy dzieli się na wydziały:
1) cywilny
- do spraw z zakresu prawa cywilnego,
2) karny
- do spraw z zakresu prawa karnego, w tym do spraw o wykroczenia rozpoznawanych
w drugiej instancji,
3) rodzinny
i nieletnich (sąd rodzinny) - do spraw:
a) z
zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego,
b) dotyczących
demoralizacji i czynów karalnych nieletnich,
c) dotyczących
leczenia osób uzależnionych od alkoholu oraz od środków odurzających i
psychotropowych,
d) należących
do sądu opiekuńczego na podstawie odrębnych ustaw,
4) pracy
(sąd pracy) - do spraw z zakresu prawa pracy,
5) ksiąg
wieczystych - do prowadzenia ksiąg wieczystych oraz do innych spraw cywilnych z
zakresu postępowania wieczystoksięgowego.
Ponadto, w sądzie rejonowym mającym siedzibę w mieście będącym siedzibą sądu okręgowego, w którym jest utworzony wydział ubezpieczeń społecznych albo wydział pracy i ubezpieczeń społecznych, tworzy się wydział ubezpieczeń społecznych do spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, należących do właściwości sądów rejonowych w tym samym okręgu sądowym, albo w miejsce wydziału pracy (sądu pracy), tworzy się wydział pracy i ubezpieczeń społecznych do spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych należących do właściwości sądów rejonowych w tym samym okręgu sądowym. W uzasadnionych przypadkach wydziały te można utworzyć także w innym sądzie rejonowym.
Dodatkowo, w sądzie rejonowym mającym siedzibę w mieście będącym siedzibą sądu okręgowego tworzy się wydział gospodarczy albo wydziały gospodarcze (sąd gospodarczy) - do spraw gospodarczych oraz innych spraw z zakresu prawa gospodarczego i cywilnego, powierzonych sądom gospodarczym na podstawie odrębnych przepisów. W uzasadnionych przypadkach wydział gospodarczy można utworzyć także w innym sądzie rejonowym.
W myśl art. 13 § 1 PrUSP, w
sądzie rejonowym mogą być tworzone, w jego siedzibie lub poza jego siedzibą,
sądy grodzkie jako wydziały lub wydziały zamiejscowe sądów rejonowych. Sądom
grodzkim powierza się rozpoznawanie spraw:
1) o
wykroczenia w pierwszej instancji,
2) o
wykroczenia skarbowe oraz o przestępstwa skarbowe, z wyjątkiem spraw podlegających
rozpoznaniu w postępowaniu zwyczajnym,
3) o
przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego,
4) o
przestępstwa podlegające rozpoznawaniu w postępowaniu przyspieszonym,
5) o
pozostałe przestępstwa, podlegające rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym,
6) cywilnych
podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym, z wyjątkiem spraw
rozpoznawanych w europejskim postępowaniu nakazowym, oraz dotyczących depozytów
sądowych i przepadku rzeczy.
Sądy okręgowe
Sąd okręgowy tworzy się dla obszaru
właściwości co najmniej dwóch sądów rejonowych (art. 10 §2 PrUSP). Zgodnie z
art. 16 PrUSP, sąd okręgowy dzieli się na wydziały:
1) cywilny
- do rozpoznawania w pierwszej instancji spraw cywilnych i rodzinnych oraz do
rozpoznawania w drugiej instancji spraw cywilnych oraz spraw należących do
właściwości sądów rodzinnych, z wyjątkiem spraw przeciwko nieletnim o
popełnienie czynu karalnego, jeżeli wobec nieletniego zastosowano środek
poprawczy lub gdy środek odwoławczy zawiera wniosek o orzeczenie środka
poprawczego,
2) karny
- do spraw z zakresu prawa karnego w pierwszej i drugiej instancji, do spraw
zgodności z prawdą oświadczeń lustracyjnych w pierwszej instancji oraz do spraw
rozpoznawanych w drugiej instancji przeciwko nieletnim o popełnienie czynu
karalnego, jeżeli wobec nieletniego zastosowano środek poprawczy lub gdy środek
odwoławczy zawiera wniosek o orzeczenie środka poprawczego,
3) penitencjarny
i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń karnych - do spraw penitencjarnych i
nadzoru nad sądowym postępowaniem wykonawczym w sprawach z zakresu prawa
karnego,
4) pracy
(sąd pracy) - do spraw z zakresu prawa pracy oraz wydział ubezpieczeń
społecznych (sąd ubezpieczeń społecznych) - do spraw z zakresu ubezpieczeń
społecznych,
5) gospodarczy
(sąd gospodarczy) - do spraw gospodarczych.
W sądzie okręgowym, w którym wpływ spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych jest niewielki, zamiast odrębnych wydziałów pracy i ubezpieczeń społecznych tworzy się wydział pracy i ubezpieczeń społecznych (sąd pracy i ubezpieczeń społecznych).
Co charakterystyczne, w Sądzie Okręgowym
w Warszawie działają ponadto jako wydziały:
1) odrębna
jednostka organizacyjna do spraw z zakresu ochrony konkurencji, regulacji
energetyki, telekomunikacji i transportu kolejowego (sąd ochrony konkurencji i
konsumentów),
2) odrębna
jednostka organizacyjna do spraw rejestrowych powierzonych temu sądowi na
podstawie odrębnych przepisów,
3) odrębna
jednostka organizacyjna do spraw z zakresu ochrony wspólnotowych znaków
towarowych i wspólnotowych wzorów przemysłowych (sąd wspólnotowych znaków
towarowych i wzorów przemysłowych).
Sądy apelacyjne
Sąd
apelacyjny tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch okręgów
sądowych (art. 10 §3 PrUSP). Zgodnie z art. 18 §1 PrUSP, sąd apelacyjny dzieli
się na wydziały:
1) cywilny
- do rozpoznawanych w drugiej instancji spraw z zakresu prawa cywilnego,
gospodarczego oraz rodzinnego i opiekuńczego,
2) karny
- do rozpoznawanych w drugiej instancji spraw z zakresu prawa karnego oraz
spraw zgodności z prawdą oświadczeń lustracyjnych,
3) pracy
i ubezpieczeń społecznych - do rozpoznawanych w drugiej instancji spraw z
zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych.
W zależności od potrzeb, w sądzie rejonowym, okręgowym czy apelacyjnym, mogą być tworzone wydziały inne niż wymienione powyżej, z uwzględnieniem rodzaju i liczby spraw wpływających do sądu, liczby sędziów i ilości sądów w obszarze właściwości, a także zapewnienia prawidłowego wykonywania czynności nadzorczych (art. 19 § 1 PrUSP).
