Na gruncie obowiązującej do 31 grudnia 2011 r. ustawy z 4 lutego 1994 r. prawo geologiczne i górnicze przyjęto trzy letni okres przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wywołanej ruchem zakładu górniczego (tzw. szkoda górnicza). Z dniem 1 stycznia weszła w życie ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. nr 163 poz. 981). Okres przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody górniczej został wydłużony do 5 lat. Wynika to wprost z art. 149 ustawy. Ze względu na tak krótki okres przedawnienia, zakłady górnicze (kopalnie) bardzo często podnoszą zarzut przedawnienia roszczenia. Należy zauważyć, że mimo wejścia w życie „nowego” prawa górniczego poprzednio obowiązujące przepisy stosuje do postępowań wszczętych przed dniem 1 stycznia 2012 r. ( art. 212 „nowej” ustawy). Zatem w sprawach wszczętych przed dniem 1 stycznia 2012 r. obowiązuje trzyletni termin przedawnienia. Sprawa wszczęta to taka sprawa, w której wniesiono pozew do sądu, a dniem wszczęcia sprawy jest dzień złożenia pozwu w sądzie lub nadania w Urzędzie Pocztowym.
Uszkodzenia budynku wskutek ruchu ziemi spowodowanego ingerencją człowieka pod powierzchnią gruntu (np. pracami w kopalniach) powstają długo po zaistnieniu zdarzenia wywołującego szkodę. Zatem moment powstania szkody nie zawsze jest tożsamy w czasie z wystąpieniem zdarzenia wywołującego szkodę - ta może bowiem wystąpić nawet po kilku latach od zakończenia eksploatacji (przykład Bytomia, w którym obserwuje się ciągłe narastanie szkód górniczych pomimo zamknięcia kopalni w tym mieście wiele lat temu). W przypadku szkód górniczych skutki ruchu zakładu górniczego kumulują się, co oznacza, że szkoda nie zawsze ma charakter stabilny i niezmienny, i że może się powiększać z upływem czasu.
Rozsądnym jest więc odczekanie z wniesieniem powództwa przeciwko kopalni aż szkoda przestanie się pogłębiać. W literaturze prawniczej wręcz dominuje przekonanie, że szkoda ma charakter dynamiczny. „Ów dynamiczny charakter szkody może ujawnić się na dwóch płaszczyznach: przedmiotowej i czasowej. W pierwszym wypadku chodzi głównie o to, że szkoda wyrządzona w stosunku do określonego przedmiotu majątku danej osoby może przejawiać się zarazem w sferze innych przedmiotów składających się na majątek podmiotu poszkodowanego, zwiększając swe rozmiary. Mówiąc zaś o płaszczyźnie czasu mamy na myśli sytuacje , w których zwiększenie się szkody wyrządzonej bezpośrednio w określonym jedynie składniku czy majątku jako całości, powodowane jest upływem okresu trwania stanu wywołanego zdarzeniem sprawczym”.
To rozsądne oczekiwanie, jest jednak często zgubne dla poszkodowanych. Oczekują oni na uspokojenie się terenu i na koniec pojawiania się coraz to nowych uszkodzeń w budynku, a kopalnie wyczekują, aż szkoda się przedawni.
Jedynym remedium na uzasadniony zarzut przedawnienia roszczenia o naprawienie szkody górniczej jest zarzut nadużycia prawa przez kopalnię. Zarzut ten ma oparcie w art. 5 kodeksu cywilnego: Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Literatura i orzecznictwo dotyczące tego przepisu jest niezwykle obszerne i zajmuje wiele tomów. Trafnej syntezy pojęcia „nadużycie prawa” dokonał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25. lutego 2010 r. w sprawie VCSK 242/09, gdzie stwierdzono:
Nie ulega wątpliwości, że mimo stabilizującej funkcji przedawnienia w zakresie stosunków prawnych, podniesienie zarzutu przedawnienia może wyjątkowo w konkretnych okolicznościach stanowić nadużycie prawa. Skarżące mają rację, że zastosowanie art. 5 KC w odniesieniu do zarzutu przedawnienia zakłada rozważenie na tle całokształtu okoliczności sprawy interesów obu stron roszczenia, tj. zarówno uprawnionego, jak i zobowiązanego. Za zastosowaniem art. 5 KC mogą przemawiać zwłaszcza leżące po stronie zobowiązanego przyczyny opóźnienia w dochodzeniu roszczenia, np. jego zachowanie polegające na wywołaniu u uprawnionego przekonania o dobrowolnym zadośćuczynieniu roszczeniu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27.06.2001 r., II CKN 604/00). Nie jest jednak wykluczone uznanie zarzutu przedawnienia za nadużycie prawa także wtedy, gdy przyczyny opóźnienia w dochodzeniu roszczenia leżą również lub nawet wyłącznie po stronie uprawnionego (por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 17.02.2006 r., III CZP 84/05, OSNC 2006, nr 7-8, poz. 114 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20.05.2009 r., OSNC-ZD 2009, nr D, poz. 109). W tym przypadku za uznaniem zarzutu przedawnienia za nadużycie prawa mogą przemawiać inne okoliczności sprawy, np. charakter uszczerbku leżącego u podstaw przedawnionego roszczenia lub szczególna sytuacja uprawnionego, zwłaszcza w zestawieniu z sytuacją zobowiązanego. Dokonując w okolicznościach rozpoznawanej sprawy oceny, czy podniesiony przez stronę pozwaną zarzut przedawnienia stanowił nadużycie prawa, należało więc mieć w szczególności na względzie, że likwidacja szkód wywołanych ruchem zakładu górniczego jest wpisana w działalność górniczą, a szkody, których naprawienia dochodzą powódki, były przedmiotem licznych bezskutecznych wystąpień o ich usunięcie, jak też to, że roszczenia powódek są związane z uszczerbkiem mogącym im grozić utratą domu mieszkalnego.
Powyższy wyrok zapadł w sprawie o naprawienie szkody górniczej wywołanej przez KWK „Brzeszcze” z rejonu Oświęcimia. Sprawa została wygrana, chociaż kopalnia twierdziła, iż szkoda była przedawniona. Sprawa ta dowodzi, że opłaca się walczyć o swoje prawa. Nawet jeśli kopalnia podnosi zarzut przedawnienia roszczenia o naprawienie szkody, warto wnieść sprawę do sądu i domagać się od kopalni zapłaty odszkodowania.
Kancelaria Radcy Prawnego Józef Juras
