Pojęcie drogi sądowej jest nierozerwalnie związane z innym – sprawy cywilnej. Zgodnie z art. 1 KPC, są to sprawy ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jak również sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz inne sprawy, do których przepisy Kodeksu stosuje się z mocy ustaw szczególnych. Powszechny sąd cywilny rozpoznaje tylko te sprawy, które mają charakter cywilnych. Ustawodawca jednoznacznie przesądza to w art. 2 KPC – do rozpoznawania spraw cywilnych powołane są sądy powszechne, o ile sprawy te nie należą do właściwości sądów szczególnych, oraz Sąd Najwyższy. Nie są rozpoznawane w postępowaniu sądowym sprawy cywilne, jeżeli przepisy szczególne przekazują je do właściwości innych organów.
Niedopuszczalność drogi sądowej
Droga sądowa jest tzw. bezwzględną przesłanką procesową. Oznacza to, że sąd ma obowiązek brać pod uwagę jej istnienie z urzędu, na każdym etapie sprawy. Niedopuszczalność drogi sądowej w chwili wytoczenia powództwa powoduje odrzucenie pozwu (art. 199 § 1 pkt 1 KPC). Jedynym wyjątkiem od tej zasady, zgodnie z art. 464 § 1 KPC, jest wniesienie pozwu w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych - odrzucenie pozwu nie może nastąpić z powodu niedopuszczalności drogi sądowej, gdy do rozpoznania sprawy właściwy jest inny organ. W tym wypadku sąd przekaże mu sprawę. Postanowienie sądu o przekazaniu sprawy może zapaść na posiedzeniu niejawnym. Jeżeli jednak organ ten uprzednio uznał się za niewłaściwy, sąd rozpozna sprawę. Ustawodawca taką regulacją daje wyraz szczególnej ochrony pracowników i ubezpieczonych.
Niważność postępowania w przypadku niedopuszczalności drogi sądowej
Rozpoznanie sprawy przez sąd pomimo
niedopuszczalności drogi sądowej powoduje nieważność postępowania (art. 379 pkt
1). Jest również podstawą do wniesienia skargi kasacyjnej, ponieważ jest to
naruszenie, które powoduje uchylenie orzeczenia bez względu na zapadły wyrok –
skoro do rozpoznania sprawy właściwy był inny organ, rozstrzygnięcie sądu
należy wyeliminować z obrotu prawnego. Spór musi się wówczas toczyć od początku
we właściwym postępowaniu. Strona może zgłosić zarzut niedopuszczalności drogi
sądowej w każdej chwili, od wytoczenia powództwa do wydania ostatecznego orzeczenia
przez sąd. Zobowiązany jest on wówczas przeprowadzić tzw. postępowania
incydentalne, a w przypadku ewentualnego oddalenia zarzutu, ma obowiązek wydać
w tym zakresie osobne postanowienie (art. 222 KPC).
Rodzaje niedopuszczalności drogi sądowej
W doktrynie wyróżnia się m.in. niedopuszczalność drogi sądowej pierwotną i następczą oraz bezwzględną i względną. Niedopuszczalność drogi sądowej pierwotna ma miejsce, gdy sąd powszechny nie był kompetentny do rozstrzygnięcia sporu od samego początku, następcza, gdy jego właściwość odpadła już w toku postępowania. Bezwzględna niedopuszczalność drogi sądowej zachodzi, gdy sprawa nie jest sprawą cywilną (art. 1 KPC) albo, choć ma taki przymiot, do jej rozstrzygnięcia powołane są inne organy (art. 2 § 3 KPC). Względna, gdy na przykład przed wszczęciem postępowania cywilnego przed sądem, przepisy wymagają podjęcia próby rozstrzygnięcia sporu w inny sposób. Można w tym zakresie wskazać na postępowanie reklamacyjne, administracyjne czy wewnątrzspółdzielcze.
Należy jednak jednoznacznie stwierdzić,
że każdy rodzaj niedopuszczalności sądowej powoduje skutki prawne przewidziane w ustawie. Podział doktrynalny
ma jedynie walor edukacyjny i porządkujący. Z praktycznego punktu widzenia,
istotne jest żeby dopuszczalność drogi sądowej istniała na każdym etapie
postępowania sądowego – wówczas nie będzie można zarzucić jego nieważności na
tej podstawie.
