Dobrowolność stowarzyszenia należy rozumieć jako swobodę decyzji o jego tworzeniu, uczestnictwie w nim, jak również o wystąpieniu z niego. Samorządność oznacza niezależność od podmiotów zewnętrznych oraz nieskrępowaną możliwość decydowania w sprawach własnych przez organy i członków stowarzyszenia. Cecha trwałości powiązana jest z celami stowarzyszenia. Potocznie można powiedzieć, że stowarzyszenie istnieje dopóki istnieją cele, które ma realizować. Bez znaczenia pozostaje tym samym zmieniający się skład osobowy. Niezarobkowy charakter stowarzyszenia oznacza tylko tyle, że jego podstawowym celem nie może być cel zarobkowy. Niedopuszczalna jest także sytuacja, w której cel zarobkowy stanie się jedynym czy priorytetowym już w trakcie istnienia stowarzyszenia.
Prowadzenie działalności gospodarczej przez stowarzyszenie
Niezarobkowy charakter stowarzyszenia w żadnym wypadku nie oznacza zakazu prowadzenia działalności gospodarczej. Podobnie jednak, jak w przypadku fundacji, cele gospodarcze są ściśle podporządkowane celom statutowym. Stowarzyszenie może prowadzić działalność gospodarczą, według ogólnych zasad określonych w odrębnych przepisach. Dochód z działalności gospodarczej stowarzyszenia służy realizacji celów statutowych i nie może być przeznaczony do podziału między jego członków (art. 34 PrStow). Co charakterystyczne, stowarzyszenie, z zachowaniem obowiązujących przepisów, może przyjmować darowizny, spadki i zapisy oraz korzystać z ofiarności publicznej (art. 33 ust 2 PrStow). Może także otrzymywać dotację według zasad określonych w odrębnych przepisach (art. 35 PrStow). Trzeba również zwrócić uwagę na sposobność uzyskania przez stowarzyszenie statusu organizacji pożytku publicznego i korzyści z tego płynących zgodnie z ustawą z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873). Stowarzyszenie może prowadzić działalność gospodarczą po uzyskaniu wpisu do rejestru przedsiębiorców.
Powstanie stowarzyszenia
Osoby w liczbie co najmniej piętnastu, pragnące założyć stowarzyszenie, uchwalają statut stowarzyszenia i wybierają komitet założycielski (art. 9 PrStow). Statut powinien zawierać co najmniej postanowienia wymienione w art. 10 PrStow, co nie stoi na przeszkodzie uregulowaniu w nim dodatkowych kwestii przez członków. Komitet założycielski zobowiązany jest do złożenia do sądu rejestrowego wniosku o rejestrację wraz ze statutem, listą założycieli, zawierającą imiona i nazwiska, datę i miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania oraz własnoręczne podpisy założycieli, protokół z wyboru komitetu założycielskiego, a także informację o adresie tymczasowej siedziby stowarzyszenia (art. 12 PrStow). Co istotne, komitet założycielski nie jest organem stowarzyszenia. Ma on doprowadzić do powstania stowarzyszenia i przestaje istnieć po jego utworzeniu. Nie oznacza to, że osoby go tworzące nie mogą później należeć do organu stowarzyszenia, na przykład zarządu. Stowarzyszenie uzyskuje osobowość prawną i może rozpocząć działalność z chwilą wpisania do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej Krajowego Rejestru Sądowego. Tego rodzaju wpis jest wolny od opłat sądowych (art. 17 ust 1 i 4 PrStow).
Organy stowarzyszenia
Zgodnie z art. 11 PrStow, stowarzyszenie zobowiązane jest posiadać trzy organy: walne zebranie członków, zarząd oraz organ kontroli wewnętrznej. Ponadto statut stowarzyszenia może przewidywać inne, fakultatywne organy.
Najwyższą władzą stowarzyszenia jest walne zgromadzenie członków. Do jego kompetencji należy podejmowanie uchwał w sprawach, w których statut nie określa właściwości władz stowarzyszenia. Warto zwrócić uwagę, że jeżeli liczba członków stowarzyszenia przekroczy określoną w statucie liczbę, walne zebranie członków może być zastąpione przez zebranie delegatów (art. 11 ust 1 i 2 PrStow). Walne zgromadzenie członków podejmuje decyzje w formie uchwał. Regulacje dotyczące sposobu i częstotliwości odbywania zgromadzeń, kworum oraz większości wymaganej do podjęcia uchwały powinien określać statut.
Ustawa nie zawiera postanowień dotyczących organu kontroli wewnętrznej. Należy zatem przyjąć, że również w tym przypadku zasady jego działania powinien określać statut. Co istotne, ustawodawca odrębnie reguluje nadzór nad stowarzyszeniem, dlatego kompetencje organu kontrolnego nie mogą być powiązane z możliwością stosowania sankcji wobec kontrolowanego – tym różni się kontrola od nadzoru. Uprawnieniem organu kontrolnego może być dla przykładu prawo dostępu do informacji, żądania przedłożenia określonych dokumentów czy opiniowanie sprawozdań.
Również w stosunku do zarządu ustawa nie zawiera szczegółowej regulacji. Należy jednak przyjąć, jak w przypadku innych osób prawnych, że jest on uprawniony do kierowania sprawami i reprezentowania stowarzyszenia na zewnątrz. Jeżeli stowarzyszenie nie posiada zarządu zdolnego do działań prawnych, sąd, na wniosek organu nadzorującego lub z własnej inicjatywy, ustanawia dla niego kuratora (art. 30 ust 1 PrStow). Trzeba także pamiętać, że zarząd w stowarzyszeniu nie korzysta z domniemania kompetencji – przysługuje ono, zgodnie z wcześniej podanym przepisem, walnemu zgromadzeniu członków.
Rozwiązanie i likwidacja stowarzyszenia
Zgodnie z art. 36 PrStow rozwiązanie stowarzyszenia może nastąpić na podstawie własnej uchwały lub przez sąd. W pierwszym przypadku likwidatorami stowarzyszenia są członkowie jego zarządu, jeżeli statut, lub, w razie braku odpowiednich postanowień statutu, uchwała walnego zebrania członków (zebrania delegatów) tego stowarzyszenia nie stanowi inaczej. W drugim natomiast, likwidatora wyznacza sąd. Obowiązkiem likwidatora jest przeprowadzenie likwidacji w możliwie najkrótszym czasie, w sposób zabezpieczający majątek likwidowanego stowarzyszenia przed nieuzasadnionym uszczupleniem, a po jej zakończeniu zgłoszenie sądowi wniosku o wykreślenie stowarzyszenia z Krajowego Rejestru Sądowego (art. 37 ust. 1 i ust. 2 pkt 3). Majątek zlikwidowanego stowarzyszenia przeznacza się na cel określony w statucie lub w uchwale walnego zebrania członków (zebrania delegatów) o likwidacji stowarzyszenia. W razie braku postanowienia statutu lub uchwały w tej sprawie, sąd orzeka o przeznaczeniu majątku na określony cel społeczny (art. 38 PrStow).
