redakcja 01 lutego 2011 Zasady nabywania prawa do emerytury.

Zatem mówiąc o warunkach, będziemy rozumieć przez to swego rodzaju przeszkody, które stawia ustawodawca ubezpieczonym do pokonania w celu uzyskania świadczenia.[1]

W nowym systemie prawo do emerytury zależy wyłącznie od spełnienia przesłanki wieku emerytalnego. Jest to 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn.[2] 

Nabycie prawa do emerytury oznacza realizację uprawnień w wyniku zakończenia procesu ich narastania. Wypełnienie się (realizacja) ryzyka emerytalnego czyni, zatem zbytecznym dalsze kontynuowanie tego ryzyka.[3]

Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych zmieniła treść ryzyka emerytalnego. Nie jest nią już prawo do zaprzestania działalności zawodowej wraz z osiągnięciem tego wieku, ale samo osiągnięcie wieku. Zatem nie należy już rozwiązywać stosunku pracy, aby nabyć prawo do emerytury. Inaczej mówiąc, emerytura należy się nie z powodu utraty źródła zarobku, ale każdemu, kto ukończył wiek emerytalny. Łączenie prawa do emerytury z zarobkiem jest, więc już dopuszczalne programowo, a nie na zasadzie fikcji, że emeryt zarabiający poniżej określonego pułapu zarobków zaprzestał pracy.[4]

Ustawa różnicuje zasady nabywania prawa do emerytury przede wszystkim ze względu na kryterium daty urodzenia. Granicę stanowi tu data 31 grudnia

1948 r. i 1 stycznia 1949 r. Osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r. nabywają prawo do emerytury w systemie tzw. zdefiniowanego świadczenia po spełnieniu warunku osiągnięcia wieku emerytalnego i posiadania wymaganego stażu ubezpieczeniowego. Zatem ubezpieczeni, którzy w dniu wprowadzenia reformy nie mieli ukończone 50 lat nie zostali objęci nowym systemem emerytalnym.

Natomiast osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r. nabywają prawo do emerytury w systemie tzw. zdefiniowanej składki. Jedynym warunkiem nabycia prawa w tym systemie jest osiągnięcie wieku emerytalnego ustalonego dla kobiet na 60 lat, a dla mężczyzn na 65 lat zgodnie z art. 24 ustawy z 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Wymiar emerytury jest uzależniony od wysokości zwaloryzowanych składek na ubezpieczenia emerytalne oraz zwaloryzowanego kapitału początkowego.

Zatem ubezpieczeni urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r. nabywają prawo do emerytury w chwili osiągnięcia wieku emerytalnego - 60/65 lat. W ich przypadku ryzyko emerytalne ziszcza się w momencie zaprzestania zatrudnienia. Ubezpieczony ma prawo, a nie obowiązek rozwiązania stosunku pracy po dożyciu wieku emerytalnego. Innymi słowy, ubezpieczony po osiągnięciu ustawowego wieku emerytalnego może faktycznie (jeżeli występuje z wnioskiem o świadczenie) lub potencjalnie (jeżeli nie występuje z wnioskiem o świadczenie) nabyć prawo do emerytury, lecz musi się liczyć z tym, że w razie kontynuowania zatrudnienia po ukończeniu 60/65 lat nie obejmuje go już wzmożona ochrona stosunku pracy określona w art. 39 kodeksu pracy, a nabycie prawa do emerytury staje się dla pracodawcy uzasadnioną przyczyną wypowiedzenia stosunku pracy.[5]

Może wydać się dość kontrowersyjne, że dożycie wieku emerytalnego i nabycie prawa do emerytury wskazywane jest przez pracodawcę, jako samoistna przyczyna uzasadniająca wypowiedzenie stosunku pracy. Tak ujęta samoistna przyczyna wypowiedzenia, może wydać się dyskryminującą z uwagi na wiek. Taka radykalna konstatacja jest dość daleko idąca. Co innego gdyby skłaniała do tego pogarszająca sytuacja ekonomiczna pracodawcy, wtedy taki zabieg byłby uzasadniony.

Jednak w orzecznictwie Sądu Najwyższego i doktrynie spotykamy również poglądy odmienne. SN w wyroku z dnia 21 kwietnia 1999 r. uznał, że wypowiedzenie umowy o pracę ze względu na osiągnięcie przez kobietę wieku emerytalnego (60 lat) oraz uzyskanie prawa do emerytury jest uzasadnione (art. 45 § 1 w związku z art. 39 KP) i nie może być ocenione, jako dyskryminacja pracownika ze względu na płeć lub wiek.[6] Można zatem stwierdzić, że przy obecnej sytuacji społeczno-ekonomicznej kraju, wysokim wskaźniku bezrobocia i dużej liczbie osób poszukujących pracę, wypowiedzenie umowy o prace umotywowane osiągnięciem wieku emerytalnego i nabyciem prawa do emerytury jest jak najbardziej uzasadnione.

Podobne stanowisko zajął SN w wyroku z dnia 3 grudnia 2003 r. uznając, że spełnienie przez pracownika warunków nabycia prawa do emerytury jest społecznie usprawiedliwioną przesłanką jego wyboru do zwolnienia z pracy w ramach racjonalizacji zatrudnienia.[7]

Ostateczne stanowisko w tej kwestii zajął SN (uchwała siedmiu sędziów SN z dnia 21 stycznia 2009 r.,) przesądzając, że osiągnięcie wieku emerytalnego i nabycie prawa do emerytury nie może stanowić wyłącznej przyczyny wypowiedzenia umowy o pracę przez pracodawcę.[8] „Wiek nie może być [...] postrzegany podobnie jak przyczyna w kategoriach samoistnego, wyłącznego i jedynego kryterium doboru do zwolnienia. Co więcej, w ogóle nie może on stanowić kryterium doboru. Natomiast nie ma przeszkód, by stanowił jedną z wielu okoliczności towarzyszących kryterium głównemu, np. niestaranne wykonywanie obowiązków pracowniczych z racji obniżenia sprawności związanej z postępującym procesem starzenia się, a więc z wiekiem.”[9]

Wiek emerytalny skazany przez ustawodawcę jest minimalny i został zróżnicowany jedynie według płci.[10] Można powiedzieć, że wiek emerytalny stał się jedyną przesłanką, od której będzie zależy prawo do emerytury w nowym systemie emerytalnym.

Nowy system nie przewiduje, więc już wieku obniżonego. Niemniej jednak prawo do przejścia na emeryturę w wieku niższym zachowane zostało dla ubezpieczonych, urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze, mają oni prawo do tzw. emerytur pomostowych. Świadczenie to spełnia funkcję emerytury z tytułu obniżonego wieku emerytalnego i zostało wprowadzone ze względu na obiektywne okoliczności szybszego niż normalnie pogarszania się zdolności do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia, wraz ze starzeniem się organizmu człowieka, z uwagi na jego specyfikę, tj. szczególne warunki lub szczególny charakter pracy.

Prawo do emerytury nie jest jednak jednoznaczne z prawem do minimalnej kwoty emerytury określonej w art. 85 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach. W przypadku, gdy emerytura przysługująca z Funduszu określona w art. 26 ustawy o e.r. z FUS, łącznie z okresową emeryturą kapitałową albo dożywotnią emeryturą kapitałową, jest niższa niż kwota, o której mowa w art. 85 ust. 2, emeryturę przysługującą z Funduszu, w tym emeryturę ustaloną ze zwiększeniem, o którym mowa w art. 26a, podwyższa się ze środków budżetu państwa w taki sposób, aby suma tych świadczeń nie była niższa od tej kwoty, o ile ubezpieczony:

1) mężczyzna - ukończył 65 lat życia i ma okres składkowy i nieskładkowy wynoszący, co najmniej 25 lat,

2) kobieta - ukończyła 60 lat życia i ma okres składkowy i nieskładkowy wynoszący, co najmniej 20 lat. Tym osobą przysługuje prawo do minimalnej emerytury.[11] Powyższe uregulowanie dotyczy także ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948r., a przed 1 stycznia 1969r., którzy nie przystąpili do otwartego funduszu emerytalnego.[12]

Co istotne, w okresie składkowym nie można uwzględnić więcej niż 10 lat kontynuowanego ubezpieczenia emerytalnego. Gdy ten okres zostanie przekroczony, nie obowiązuje gwarancja wypłaty minimalnego świadczenia, jeśli środki zgromadzone na koncie ubezpieczonego nie będą go zapewniać. [13]

Jeśli ubezpieczeni nie posiadają wymienionego wyżej stażu, będą mieli ustaloną emeryturę w oparciu o sumy składek wpłacone po 1 stycznia 1999r., uzupełnione o kapitał początkowy.[14]