Podstawową regulacją z omawianego zakresu będzie bez wątpienia art. 619 k.r.o. wskazujący, że matką dziecka jest kobieta, która je urodziła. W uzasadnieniu projektu ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. (str. 21), nowelizującej k.r.o. w omawianym zakresie wskazano, że wcześniejszy brak regulacji kwestii macierzyństwa wynikał z istniejącej na ogół pewności tego stosunku prawnego opartego na fakcie urodzenia (rzymska zasada – mater semper certa est – „matka zawsze jest znana”). Nie mnie, jak wskazuje ustawodawca, pewność tą osłabiają coraz większe możliwości współczesnej medycyny pozwalające na zapłodnienie i poczęcie dziecka z pominięciem obcowania cielesnego, a w szczególności problem tzw. macierzyństwa zastępczego (zapłodnienie poza organizmem kobiety i donoszenie ciąży przez inną kobietę niż dawczyni gamet użytych w medycznym zabiegu zapłodnienia). Wprowadzenie wskazanego wyżej przepisu ma być odpowiedzią na te problemy, ustanawiając ogólną zasadę, expressis verbis opierającą macierzyństwo na fakcie urodzenia dziecka.
Konsekwencją wprowadzenia przytoczonej zasady było uregulowanie dwóch powództw z tym związanych: o ustalenie i o zaprzeczenie macierzyństwa.
Powództwo o ustalenie macierzyństwa może być wniesione w dwóch przypadkach: jeżeli sporządzono akt urodzenia nieznanych rodziców oraz gdy macierzyństwo kobiety wpisanej w akcie urodzenia jako jego matka zostało zaprzeczone (art. 6110 § 1 k.r.o.). Legitymacja czynna do jego wytoczenia przysługiwać będzie dziecku i jego matce, przy czym matka nie może wytoczyć powództwa o ustalenie macierzyństwa po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności (art. 6111 k.r.o.). Pozwanymi w procesie o ustalenie macierzyństwa będą odpowiednio: matka, a w przypadku kiedy ta nie żyje – kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy (gdy powództwo wytacza dziecko) albo dziecko (gdy powództwo wytacza matka).
Powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa może zostać wytoczone, gdy w akcie urodzenia wpisana jest kobieta, która dziecka nie urodziła (art. 6112 § 1 k.r.o.). Legitymacja czynna do wytoczenia powództwa przysługiwać będzie:
- dziecku – które wytacza je przeciwko kobiecie wpisanej w akcie urodzenia jako jego matka, a gdy ta nie żyje – przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy,
- matce – która wytacza je przeciwko kobiecie wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako jego matka oraz przeciwko dziecku, a jeżeli kobieta ta nie żyje, tylko przeciwko dziecku,
- kobiecie wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako jego matka – która wytacza je przeciwko dziecku,
- mężczyźnie, którego ojcostwo zostało ustalone z uwzględnieniem macierzyństwa kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako jego matka – który wytacza je przeciwko dziecku i tej kobiecie, a jeżeli ona nie żyje, tylko przeciwko dziecku (art. 6112 § 2 - 5 k.r.o.).
Przepisy wprowadzają przy tym istotne ograniczenia czasowe w zakresie wytaczania powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa (art. 6113 k.r.o.). Przede wszystkim, wytoczenie przedmiotowego powództwa przez matkę dziecka albo kobietę wpisaną w akcie urodzenia jako jego matka jest dopuszczalne w terminie sześciu miesięcy od dnia sporządzenia aktu urodzenia dziecka. Z kolei mężczyzna, którego ojcostwo zostało ustalone z uwzględnieniem macierzyństwa kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako jego matka, powództwo takie może wytoczyć w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, że kobieta wpisana w akcie urodzenia dziecka nie jest matką dziecka, nie później jednak niż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Dziecko może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa w ciągu trzech lat od osiągnięcia pełnoletności.
Wskazać należy także, że zgodnie z dyspozycją normy prawnej wyrażonej w art. 6115 k.r.o., niedopuszczalne jest ustalenie lub zaprzeczenie macierzyństwa po śmierci dziecka. Jednak w sytuacji gdy to dziecko wytoczyło powództwo, w razie jego śmieci ustalenia macierzyństwa mogą dochodzić jego zstępni (dzieci, wnuki).
Ponadto, gdy wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego, powództwo o ustalenie lub zaprzeczenie macierzyństwa może wytoczyć także prokurator, przy czym po śmierci dziecka zaprzeczenie macierzyństwa z inicjatywy prokuratora jest niedopuszczalne (art. 6116 k.r.o.).
